Gorkut ata

Gadymy türkmen eposy
("Türkmenistan" neşriýaty, Aşgabat 1990ý)

Giriş (sah. 24,25)

Eseriň başynda Gorkut atanyň aýdan sözlerinden käbir mysallar:
... Ölen adam dirilmez. Çykan jan yzyna gaýdyp gelmez. Bir ýigidiň Gara dagyň
ýumrusyça maly bolsa, ýygar, düýrer, talap eýlär, emma nesibesinden artygyny iýip bilmez. Tekepbiri taňry söýmez. Göwnüni ulumsy tutan adamda döwlet bolmaz. Ýatdan ogul bolmaz, külden depe bolmaz. Ýapa-ýapa garlar ýagsa, ýaza galmaz. Ýapagly gök çemenler güýze galmaz. Köne pagta biz bolmaz. Garry duşman dost bolmaz. Gara güýje gyýmasaň, ýol alynmaz. Gara polat uz gylyjy çalmasaň, duşman dolanmaz. Malyna gözi gyýmadyk adamyň ady çykmaz. Gyz eneden görelde almasa, öwüt almaz. Ogul atadan görelde almasa, saçak ýazmaz. Ogul atasynyň iki gözüniň biridir. Ogul döwletli çyksa, ojagyň közüdir. Ataň ölüp, mal galmasa, ogul nätsin! Başda döwlet bolmasa, ata malyndan ne peýda. Sizi bidöwletiň şerinden alla saklasyn.

Ata namart ýigit münebilmez, onuň müneninden münmedigi ýegdir. Çalyp kesýän uz
gylyjy muhannesleriň çalandan çalmadygy ýeg. Çala bilen ýigide ok bilen gylyçdan bir çomak ýeg. Myhman gelmeýän öýüň ýykylany ýeg. At iýmeýän ajy otlaryň biteninden bitmedigi ýeg. Adam içmeýän ajy suwlaryň syzanyndan syzmadygy ýeg. Ata-enäniň diýenini etmeýän, oňa hormat goýmaýan ogluň doganyndan dogmadygy ýeg. Ýalan söz diýeninden diýmäniň ýeg. Gerçekleriň üç otuz on ýaşyny doldurany ýeg. Üç otuz on ýaşyň dolsun, hak size ýamanlyk görkezmesin.
Hawa, hanym, Däde Gorkut bir dahi sözlär. Göreliň, ol ne sözlär:
Otluk ýeri keýik biler. Köküz* ýerler çemenlerin gulan biler. Iri-iri ýollar yzyn düýe biler. Ýedi dere ysyny tilki biler. Gije kerwen geçdigiň torgaý biler. Agyr ýük zähmin gatyr biler. Är näkesin, är jomardyn ozan** biler. Il-günde çalyp, aýdan ozan bolsun. Azyp gelen kazyny taňry sowsun.
Hanym heý! Ozan aýdar:
... Öýüňe myhman gelende, gelen myhmany hezzetläp, seni ýoksuratmaýan aýal miýesser bolsun. Ertir bilen elin-ýüzün ýuwman, dokuz ýazmaç bilen bir könek ýogurdy dykyp, elin bykynyna diräp: "Şu öý gura! Äre çykalym bäri, doýa garnym doýmady, ýüzüm gülmedi, aýagym paşmak, ýüzüm ýaşmak görmedi. Şu bir ölse men hem başga birine barsam" diýýän aýal ýigitlere duşmasyn, gapyňyzdan gelmesin. Irden turup, el-ýüzüni ýuwmazdan, gapy-gapy aýlanyp, obanyň ol ujundan bu ujuna çenli gezip, gybat edip, gürrüň diňläp, öýläne çenli gezip, öýüne geler. Görse ogry köpek onuň zatlaryny iýip-içip, bir-birine gatandyr. Sygyrlar, towuklar öýüni agtar-düňder edendir, munuň üçin goňşularyna igener. Bardy-geldi öýüne myhman gelse, äri öýde bolup: "Tur iýer, içer ýaly zat getir" diýse, "Bu ýykylmyş çatmada hiç zat ýok, düýe degirmenden gelmedi, gelse-de, meniň suprama girsin" diýip, saçagyny kakar, diýseň, diýeniň bitmez, äriniň sözüne bakmaz. Bu zeýilli aýallardan alla sizi saklasyn...
--------------------------

* Gamyş-gajyrly deňiz kenary, Kaspi (Hazar, Girgan - Gürgen) deňziniň bir ady.
** Bagşy, aýdyjy.

Türkmen nakyllary we atalar sözi

Bu saýlanan nakyllary we atalar sözleri,Türkmenistan SSR Ylymlar Akademiýasynyň Magtymguly adyndaky Dil we edebiýat institutynyň "Türkmen nakyllary we atalar sözi" atly 1983-nji ýylda Aşgabatda, Ylym neşriýaty tarapyndan çap bolan eserden saýlap aldyk.
*****
Abraý aljak bolsaň, artyk işle.
Agaç miweli bolsa, daş atan tapylar.
Agaç iýmişinden belli, adam kylmyşyndan.
Agzybire taňry biýr, agzalany gaňrybiýr.
Agzy bilen ak guş alar.
Agzy gyşyk-da bolsa, baý ogly geplesin.
Agzyny aç, dili bolsa gaç.
Agzynda diş ýok, başynda - huş.
Aglamadyk oglana emjek ýok.
Aglamak gör başynda ýagşydyr.
Aglasy gelen oglan atasynyň sakgalyny oýnar.
Aglaşmaga öz ýagşy, sylaşmaga ýat ýagşy.
Agsak keýik müň torsuga ýetdirmez.
Agşamyň haýryndan - ertiriň şeri.
Agyz agyzdan ýel alar.
Agyz agyzdan ýelli, gulak gulakdan eşitgir.
Agyzdan çykan sözi dolanyp alyp bolmaz.
Agyz ýaraşygy diş, göz ýaraşygy gaş.
Adam başy daşdan gaty.
Adam gany ýerde galmaz.
Adamynyň özüne bakma, sözüne bak.

"Palta we jeňňel"

Türkmen halk ertekisiniň esasynda
----------------------------------------

"Sap bolar" - diýp, palta bir dost saýlady.
Gury agajy sap edinip saýrady:
"Ýola düş sen poslap ýatan aýpalta,
Işlemeseň posuň gitmez aý, ýalta!"
Ýolda gördi kökün ýere urany,
Çapyp gitdi ýüzugruna durany.
Bir kölege pese düşdi epilip,
Gulak bary şaňlap gitdi gapylyp.
Ýykylşyny köplük bolup gördüler,
Hiç zat diýmän tomaşa eýläp durdular.
Palta gülüp bulaýlanyp başlady.
Duran ýerden arasyny daşlady.
Birinjisi şeýle bolup ýykyldy.
Galanlary yzyrajyk çekildi.
Birje pikir köp agaçda döredi,
"Görmedik." - diýp olar ýüzün büredi.
Aýdyşdylar: "Geçer gider zat degmäň."
Ýöne, çapmak tebigaty her paltaň
Ikinji gün daňdan işe başlady,
Agşamara biraz ýadap haşlady:
"Posum gidýär ýyldyraýan günbe-gün"
Çapanlarym düýnkiden-ä köp bu gün"
- diýip palta ýadaw bolup uklady.
Jeňňel ony biraz wagt ýoklady.
Zeýrenişip ýüzlendiler hudaýa:
"Bu ne bela iberipsiň bu jaýa?
Çapyp gyrdy gidip ýatan jeňňeli
Biz ölmeli palta bolsa gülmeli?
Howul bela, sowul bela edewer
Haýal etmän derde çäre görewer!"
Gökden jogap şeýle bolup gelenmiş:
"Ynanmaýan! Beýle bolmaz!" - diýenmiş.
Gün doganda palta pazlap oýanyp (pallap)
Galdy ýerden dessesine daýanyp.
Gutarmaga düýnden galan işini
Başlady ol gyjyrdadyp dişini.
Ençeme gün palta çapdy jeňňeli.
Unudypdy düýpden, jeňňel, gülmegi.
Her gün olar ýalbararmyş hudaýa:
"Bu ne bela iberipsiň bu jaýa?
Çapyp gyrdy gidip ýatan jeňňeli
Biz ölmeli palta bolsa gülmeli?"
Hudaý ýene şeýle jogap berenmiş:
"Ynanmaýan! Beýle bolmaz!" - diýenmiş.
Ahyr soňy sorag beren jeňňele:
"Dykgat ediň bu soragda tümmege
Ol nämeden, onuň şekli neneňsi?"
Gygyrypdyr birden olaň hemmesi:
"Ol demirden, ululygy el ýaly,
Bir gyrasy inçe misli gyl ýaly."
Geňirgenip hudaý aýdan olara:
"Ýeke demir gurby çatmaz orara.
Söz tümmegi - oňat tanaň duşmany.
Öwrenmäň hiç oýlanmadan gaçmany.
Palta özi güýji bolmaz birlikde,
Meger biri oň ýanynda gullukda."
Oýlanyň-da tapyň diýen ekeni.
Hoş ýarapdyr jeňňele oň diýeni
Aýtdy hudaý: "Duşman önüp özüňden
Şonuň üçin gabat galan gözüňden.
Gury agaç palta üçin sap bolan
Gurandan soň gök agaja çep bolan."
Ol baglaryň gözi düşdi duşmana
Sapy döwüp taşladylar bir ýana.

*****
Ine gördük dönükligiň derdini
Unutmalyň bu wakanyň pendini.
Gaýtalanar şeýle waka haçanda,
Köpüň güýji öňküsinden gaçanda.
Oýlanyp tap, "palta sapy" kim bolan?
Tanaňdan soň "paltaň sapyndan" goran.
Maňa çyn bu sözler, size-de ýalan,
Akylly oldyr kim pendini alan.
*****
Aşgabat, 1987ý.
Abdyrahman.

Ýetim oglan

Men ýaşajyk bir çaga,
Uzak ýaşasym gelýär
Ýaşlyk bagta guwanyp,
Jak-jak gülesim gelýär!
Ýaşlyk çagy bir gezek
Ölüm-ýitim bir gezek.
Meni hoş edenlere
Gülüp bakasym gelýär...!

***
Ýatlaýaryn ol güni
Gysdym bagra kitaby
Elip-bi - diýip başladym
Gara güni taşladym.
Indi boldum uly adam -
Diýip, aýtdym eneme.
Gülüp aýtdy enem-de
- "Golsyz derýadan gorkar,
Gorkak özünden.
Saňa,
Derýalar kölçe bolmaz.
Ekmedik hasyl almaz.
Muny garrylar aýdýar".
- Diýip ümsüm oturdy.
Ylgadym oýnamaga
Wagtym ýok ýaýnamaga...

***
Bir gün dädem gelmedi.
Soradym men enemden
"Uzak ýollara gitdi,
Geler birki ýyllardan".
- Diýip, jogap beripdi.
Men bilmedim näme üçin
Gözlerne ýaş aýlaýar?
Gözüne ýaş aýlasa
Bagryma daş paýlaýar.
Ýürek awap gyýyldy.
Beýle zady görmändim.
Enem ýaşyn süpürip
- "Dädeň gaýdyp gelende,
Aýdaýmagyn" - diýipdi!

***
... Bir gije men düýşümde
Gördüm eziz dädemi.
Garşy-garşy soradym
- "Nirä gitdiň däde jan?
Haçan gaýdyp gelýärsiň?
Bizden açyp arany,
Niçik gezip bilýärsiň?"
Başyn ýaýkap zeýrendi
- "Işigi gowşak öýüň,
Içi gowşak bolmazmy?
Gaýgy-gama düşeniň,
Dynjak güni bolmazmy?"
Göz ýaş eýläp turamda,
Enem basdy bagryna...

***
Dädem gaýdyp gelmedi...
Kitap, galam sarjakdym
Dostlaryma görkezip,
Dädeme guwanjakdym.
"Bist, aferin!" alamda
Meni göge götärdi...
Käte tutup gyjyklap,
Men gülkime gülerdi
Demim ýetmän, üsgürip
Gözüme ýaş dolardy.
- "Aglap otyr oglum" - diýip,
Ýene başlar gyjyklap,
Gaçjak bolup omzaýan,
"Ene ... ene!" - gygyrýan.
Enem gözläp gülerdi.
Oturmagy unudyp,
Aýak üste durardy...
Ýat bolupdyr o günler...
Dädem gaýdyp gelmedi.

***
Bir ýyl geçip geçmänem
Gitdi gulluga Agam.
Öýi çaşan deý enem
Dar gursaklyk edýärdi.
Urna-urna zeýrendi
Artyk çagam barmydy?
Ýatlady ol geçeni
Ukusyz daň atanyn

***
Ýollapdyr agam bir hat
Men hem düşdüm iler jebhä
Bar görýänim at ha at!
Kim geler-de kim ölerkä?
Aýdyp bolmaýar ony
Şeýle bolsa hem her-nä
Arzym bar eziz bally
Ynjytmagyn enäni
Sen hem indi uly oglan
Okuwy taşla, git işle!
Işiň deri öçer gider
Utanç deri batar gider!
Gadyr bilseň dirikä bil,
Öli gaýdyp gelmeýär!
Tüýküligiň soňy hem
Asyl sakgal ezmeýär!
Hoşlaşaly doganjygym,
Öý işigi sen bolansyň"...

***
Aradan aý geçip-geçmän,
Habar geldi eneme,
- "Gynanç bilen gutlaýarys!
Wepat boldy oglyňyz!"
Enem aglap gygyrdy
- "Wah! Adamym,
Wah! Oglum,
Ýatan ýerňiz bilsedim.
Mazaryňyz görsedim.
Ne-hä öli ne-de diri
Öňem biri ýene biri.
Ölüň - diýip aýtmandym
Geliň - diýip aydypdym
Mensiz nädip gitdiňiz?
Näme üçin siz beýtdiňiz?
Ýetim galyp ulaldym.
Ýalňyz bolup kül oldym.
Ne ýazygym? Bilmedim,
Dünýä inip gülmedim"...
Bu maňlaýy kim ýazdy
Öňki birim azmydy?

***
Eneme-de aýtman
Gara bagta salam diýp
Hoşlaşdym okuw bilen.
- "Ussa jan gelendirin!
Iş agtaryp, işlemäge
Her ne diýseň,
Iş buýursaň
Ýerne ýeter şol bada.
Aýdylan jogap şeýle
- "Ýegenjigim, köşejik!
Işi gözle, ýeňil bolsun,
Güýjüňe-de düzüw gelsin.
Bu iş seni maýyrar,
Saglygyňdan aýyrar!"
Köp agtaryp gürleşdim,
Ahyr işe ýerleşdim.
Enem eşdip wakany,
Göz ýaş eýläp tolgundy
- "Guzyjygym owlagym
Dirikäm bakaryn men.
Gitde okuwňa ýetiş!
Seň ýaşajyk janyňy
Göz alnymda jigerim
Neneňsi ýakaryn men?
Meniň ýalňyz köşegim!
Ýada sal aýdan sözüň
Begenip şeý diýipdiň
- "Elip-bi diýp başladym,
Gara güni taşladym"...

***
Men neýläýin ene jan?
Gara günüň soňy ýok.
Gül ýüzüňi ysgasam,
Gül ysyny berenok.
Süňke dönen barmagyň
Indi gaşa meňzeýär.
Başyňdaky ak saçyň
Gyş günleriň mirasy,
Ýüzüňdäki ýygyrdyň
Şum pelegiň tagmasy
Dilleriňden gaçypdyr
Öňki enäň nagmasy.
Ýagyrnyň beýikde dur
Başyň dyza ýetipdur.
Men dirikäm ene jan,
Eliň işe degirtmen.

***
Ölenden soň doganym,
Üýtgäp başlady enem.
Çykyp howlyň daşyna
Garaşýardy ogluna
Kä günler irden turup
Öý çykaryp kakýar ol
Gök gyňaja bürenip
Gulak halka dakýar ol.
Mert enem bar - diýginiň
Kakaň gaýdyp gelende.
Şu gyş geçip geçmäni
Biz galarys belende.
Bilipmi ýa bilmezden
Güýzüň solak gününde
Ýowuz gyşa garaşýardy,
Garaşýardy, garaşýardy...
Ol ýowuz gyşdan
Ýeke çykmaly boldum!
Enemden diňe at galdy,
Ýatlama hem
Ýekeje
Gyrasy ýyrtyk surat.
"Ene jan gitme!" - diýemde,
Kütdirip ýylgyrardy
Gözýaşdan el çekemde
Öpen soň "Hoş" - diýerdi.
Ýöne soňky gezek
Şeýle "Gitme!" - diýsem-de,
Şeýle gözýaş etsem-de
Ol dodagyn ýalap
Ýuwaşjadan seslendi
- "Müň arzuwdan bir arzuwma ýetmedim,
Ýylgyrmagy dodagyňda ekmedim.
Men bilmedim ýetimlik,
Menden saňa galdymy?
Ýa-da pelek,
Bu şum sazy çaldymy?"
(Böldüm onuň sözüni)
Dur! Ene jan ...
Ýeke goýma sen meni
Gorkýan ene, gorkýan ene!...
Eý Hudaý jan, eý Hudaý jan!
Ýa-ha agam, ýa-da dädem bolsady,
Iň bolmanda
Enem ýerden tursady.
Ene... ene jan!
Gözleriňi açsana
Dädem gaýdyp gelende
Ol günki aglanyňy
Duz kessin aýtmaýyn...
Ene janym tursana!
Dädem gaýdyp gelende
Men oňa nä diýeýin?
Özüň aýtmadyňmy nä
Bir-ki ýyldan geler - diýip,
Ýene seni gyjyklap
Gülkülerňe güler - diýip,
Bir-ki gezek ýuwdunyp
Dodaklary açyldy
- "Oglum, oglum..."
Sözlerini gutarman
Başy bir ýan ýykyldy.
... Kirpigin gyrpman
Seredip ýatyrdy.
Şol suratdaky ýaly.
Ýöne, ene... ene jan...
Diýsem-de ýylgyrmady.
Surata seredemde
Heniz ýylgyryp durdy
Meniň enem,
Meniň mähriban enem!...

***
Başym goýup gerşine
Aglamaga enem ýok.
Çarh üstüne mündürip
Aýlatmaga dogan ýok.
Gyjyklap hem güldürmäge
Dädem gaýdyp gelen ýok...

***
Indi işim el sermek.
Pelek başym aşak saldy.
Dyza çöküp gün ötürmek
Ine ömrüm şeýle köýdi.
Bir näçesi,
Meni görüp gülüşýär
- "Ine, ata ogly şu!
Görüň onuň ahybetin!"
Bir näçesi,
Başyn ýaýkap zeýrenýär
- "Wah, neresse,
gyş günde hem bürenip
Buz howada neýleýär?"
... Hawa! Siz hem görensiňiz!
Ýadymda däl nä diýeniňiz.
Bilmedim dar köçede,
Ýa-da, şaýat, giň köçede.
Büküdipjik otyrkam
Ýa-da süýnüp ýatyrkam...
Bu zatlary bilemok.
Diňe ýaşasym gelýär!
Men ýaşajyk bir çaga
Uzak ýaşasym gelýär!
Ýaşlyk bagta guwanyp,
Jak-jak gülesim gelýär!
Ýaşlyk çagy bir gezek
Ölüm ýitim bir gezek.
Gara günüň göwresin
Köňül aýdýar kül et, ýak!
Herne bolsa nädeýin?
Heniz mende kuwwat ýok.

*****
Aşgabat, 1987ý.
Abdyrahman.

Agzybirlik näme?

Her kim öz pikrini aýtsa, bu ýerde bir topar pikir ýygnanar. Munuň üçin diňe öz pikriňizi ýollaň we başga aýdylan pikirlere syn ýazmakdan saklanyň. Her kim öz pikrini aýtmaga haklydyr. Biziň pikrimize gabat gelmeýän pikir örän kändir! Deň gelmeýän pikirleriň hemmesini bilmek we olara syn ýa jogap ýazmak, köp ýagdaýda wagtyňy ýele sowurmakdyr. köpçülik ýerde gürrüňi iki taraplaýyn jedele öwürmek hem gelşiksizdir. Başgalaryň pikrini sylasaňyz, başgalar hem şol ýoly Sizden öwrenerler.

آغزی بیرلیک نامه؟

هر کیم اؤز فکرینی آیتسا، بو یرده بیر توپار فکر یغنانار. مونونگ اؤچین فکرینگیزی یوللانگ و باشغا آیدیلان فکرلره سین یازماقدان ساقلانینگ. هر کیم اؤز فکرینی آیتماغا حقلی دیر. بیزینگ فکریمیزه قابات گلمه یان فکر اؤران کاندیر! دنگ گلمه یان فکرلرینگ همه سینی بیلمک و اولارا سین یا جواب یازماق کوپ یاغدایدا وقتینگی یله ساویرماقدیر. کوپچیلیک یرده گوررینگی ایکی تاراپلاین جدله اؤیرمک هم گلشیکسیزدیر. باشغالارینگ فکرینی سیلاسانگیز، باشغالار هم شو یولی ســیــزدن اؤرانرلر

Garagalpagystan türkmenleriniň nakyllary

Gahar akyl duşmany, nebis - iman.
Gahar öňünden geler, akyl - soňundan.
Gaharyn ýuwdan - pälwan.

Gaçanam hudaý diýer - kowanam.
Geňeşli ýerde kemlik ýok, geňeşsiz ýerde - deňlik.
Gep - mollada, akyl - kellede.
Gepe gitme - köpe git.

"Gowy görýär eken" diýip baryberme, "berýär eken" diýip alyberme.
Goňşyňa garama, oňşugyňa gara.

Gotur elden ýokar, bela - dilden.
Göwün bir süýşe (çüýşe), synsa ýerine gelmez.
Göwni hapa gülki söýmez, tazy ýüwrügiň - tilki.
Göwnünde kiri baryň içinde syry bar.
Gözli körden köňli kör ýaman.

Dili şylpyk il bular, aýagy şylpyk - suw.
Diri bolup sanda ýok, öli bolup - görde.