Türkmensährada bolan pajygaly waka

Bender-Türkmen we Çapaklyda bolan wakalary (ýekşenbe, 9 Deý aýy 1386ý - 30.12.2007ý) şu ýerde pars dilinde okap bilersiňiz.

„Türkmen Dil Fondunyň“ döredilmeginiň ilkinji synanşyklary

Eýran türkmenleriniň täze başlangyjy, „Türkmen Dil Fondunyň“ döredilmeginiň ilkinji synanşyklary bilen ähli Eýran türkmelerini we olaryň ykbalyna jan ýandyrýan ähli adamlary tüýs ýürekden gutlaýarys.
Bu başlangyç eýran türkmeleriniň taryhynda ilkinji gezek edilmäge synanşylan uly bir guramaçylykly iş diýsek bolar. „Türkmen Dil Fondunyň“ guramaçylyk işlerini alyp barýanlara we Fonduň Düzgünnamasyny (Esasnamasyny) taýýarlamak ynanylan adamlara alyp barýan işleri üçin minnetdarlyk bildirip, olara bu möhüm işde uly üstünlikler arzuw edýäris. Bu Fonduň eýran türkmenleriniň ýitip barýan dilini we milli medeniýetini ösdürmekde uly işler bitirip biljekdigine ynanýarys we bu gowy başlangyjyň dowam tapjakdygyna umyt bildirýäris.
Işiňiz ileri we üstünlikler hemraňyz bolsun!

Türkmen diliniň käbir ýazuw kadalary:

Dil:
Fonetika (fonemalary /many aňladýan sesleri/ öwrenýän ylym)
Leksikologoýa (sözler we sözlük düzmegi öwrenýän ylym)
Gramatika:
1. morfologiýa (sözleriň ýasalşy, goşulmalar, işlikler, ýöňkemeler, düşümler we ... öwrenýän ylym)
2. sintaksis (sözlemleri we söz düzümleri, olaryň gurluşlaryny öwrenýän ylym)

Türkmen dilinde 30 harp bar. Olaryň 9-y çekimli we 21-si hem çekimsiz harplardyr.
Ýogyn çekimliler: a, o, u, y (4 sany)
Inçe çekimliler: e, ä, i, ö, ü (5 sany)

Sözüň birinji bognunda ýogyn çekimli gelse indiki bogunlardaky çekimliler hem ýogyn çekimli bolmaly.
Mysal: topragyňdan, babalarymyzyňky, gurgunçylykmy,

Sözüň birinji bognunda inçe çekimli gelse indiki bogunlardaky çekimliler hem inçe çekimli bolmaly.
Mysal: işdeşlerimizden, kebelek, ädikleriniňki, üzümleri, özümiňkilerden.

o we ö çekimli sesleri 1-nji bogundan soň eşdilse-de ýazylmaýar.
(oglanlaryňky, owadanlardan, nobat, doganlar)
(ördek, öýkelemek, börek, çörek)

u we ü çekimli sesleri 2-nji bogundan soň eşdilse-de ýazylmaýar.
(uly, ululardan, ugruny, gurluşykdan)
(üzümiň, sözlügiň, çözgüdini, )

* Goşma we käbir alynma sözlerde bu kada saklanmaýar.

Çekimsiz harplar: açyk we dymyk çekimsizlere bölünýärler:

Açyk çekimsizler: b, d, g, j, ž, l, m, n, ň, r, w, ý, z.
Dymyk çekimsizler: ç, f, h, k, p, s, ş, t.

Sözüň soňundaky dymyk p, ç, t, k çekimsizler çekimli ses bilen başlanýan goşulma goşulanda degişlilikde b, j, d, g çekimsizlerine öwrülýärler.
Mysal: kitap --> kitabyň; agaç --> agaja; bürgüt --> bürgüdiň; taýak --> taýagy.

Türkmen elipbiýi

(Suraty ulaldyp görmek üçin üstüne bir gezek basyň!)

* kirillik „E“, “e“ harpy latyn elipbide sözüň başynda ýazylanda „Ýe“, „ýe“ we sözüň başga ýerlerinde „e“ ýazylýar.
* kirildaky “я”, “ю”, “ё” latynçada tertip boýunça “ýa”, “ýu”, “ýo”.

Ýörgün sözlerde bir näçe goýberilýän ýalňyşlyklar (edebi dilde)

nädogry .......................... dogry
------------------------------------------------
hawwa .......................hawa (dogry- şeyle manyda)
howa ......................... howa (gunly- ýagyşly we ...)
keblemek ................. geplemek
ketab ........................ kitap
ad .............................. at (adam ady we münülýän at)
sözlik ........................ sözlük
edmek ...................... etmek
gaýdmak .................. gaýtmak
hökmän .................... hökman
iz ................................ yz
diz ............................. dyz
gözim ........................ gözüm
owodan ..................... owadan
yl ................................ ýyl
igit ............................. ýigit
mejjid ........................ metjit
aýdan dir....................aýdandyr
gelen dir......................gelendir
gelen de* ................... gelende
men de* .................... (mende 1 gagalm bar,
.....................................men-de gitjek= men hem gitjek)
(* -de, -da, hem, hem-de manysyny aňladýar)

Atlar
----------------------------------------
mişik ......................... pişik
hozar ......................... horaz
myrad ....................... Myrat (oglan ady)

Gysgaltmalar
---------------------------------
ş.m. ........................... şoňa meňzeş
b-n ............................ bilen

GDA ......................... Garaşsyz Döwletleriň Arkalaşygy
ABŞ .......................... Amerikanyň Birleşen Ştatlary
EYR .......................... Eýran Yslam Respublikasy
HHR ......................... Hytaý Halk Respublikasy

Halkara gysgaltmalar
----------------------------------
Asb ........................... Aşgabat
TM ........................... Türkmenistan
TRK ......................... Türkmenistan
TRKM ..................... Türkmenistan
TRKMN .................. Türkmenistan
IRI ........................... Islamic Republic of Iran
RUS ......................... Russia

BIZIŇ IŞIMIZ

«Meniň nä işimmiş bu zatlar!» diýýäs.
Ol ýalňyşýar. Diýýäs: «Meniň nä işim!»
Ol ýaňraýar. Diýýäs: «Meniň nä işim!»
Ol aldaýar. Diýýäs: «Meni aldanok,
Illeri aldaýar. Meniň nä işim!»

Görünmeli ýerde görünmese-de,
Görünmesiz ýere irinmese-de.
Goýalmaly ýaşda goýalmasa-da,
Uýalmaly ýaşda uýalmasa-da,
Ýene-de diýýäris: «Goýalman geçsin,
Goý, uýalman geçsin. Meniň nä işim!»

...Ol bolsa:
«Hemme zat meniň öz işim,
Nädemde illeriň nä işi?» diýip,
Maýkasyny çermäp göbegne çenli,
Dyzyndan geçmeýän jalbaryn geýip,
Edil dik garşyňda, kofehanada,
Çigit çakyp otyr hüžžerdip döşün.
Sen bolsa diýýärsiň: «Goý, daş gemirsin,
Goý, ýalaňaç gezsin,
Meniň nä işim!»

,..Ol ogurlyk edýär. «Meniň nä işim,—
Diýýärsiň— wagt geler, jezasyn çeker».
Ol myjabat ýapýar. «Meniň nä işim, —
Diýýärsiň — hakykat lowurdap çykar».

Emma jezasynyň gelýänçä wagty,
Lowurdap çykýança hakykatymyz —
Žuda çökder düşýär parhlylygymyz,
Žuda gymmat düşýär kanagatymyz.

...Ol adamyň eden etmişi uly.
Ol-a ilden bezgek, il ondan bezgek.
Ýygnakda şol hakda sowal goýulýar,
Ýetýär geplemäge saňa-da gezek.

Sen onuň kimdigne bolsaň-da belet,
Ýa çekinip, ýa-da hormatlap ýaşyn,
Geplemek deregne aşak seredýäň:
«Goý, iller geplesin,
Meniň nä işim!»

Soň bir gün düşülýär seniň üstüňden,
Ýaňky gezek alyp hemmeden ozal,
Kiçijik günäli göreçleriňe
Eýmenç ýigrenç bilen aýlaýar nazar.

Hem diýýär: «Günäsi juda ullakan.
Jenaýatkär. Suda bermeli işin!»
Sen bolsa şondan soň bilip galýarsyň
Niçiksi zat eken —
«Meniň nä işim»

...Sen uly aýlykly ullakan işçi.
Emma pul diýleniň üýşüp ýataiyn
Göreňok sen. Nika ýüzükden başga
Ne-hä kümüşiň bar, ne-de altynyň.

Başga biri bolsa haram bagtynyň
Ugrunda hallanlap, otuzki dişin
Ýonduryp, gyzyldan gapladyp otyr.
Sen ýene-de diýýäň: «Meniň nä işim!»

Altyn dişli kişi gün-günden azýar,
Ili hem azdyrýar. Güjeňläp dişin,
Bir ajap maşgalan başyn aýlaýar.
Sen ýene diýýärsiň: «Meniň nä işim!

Aýlasa aýlasyn. Mana degenok...»
Ol bolsa kem-kemden gaýşardyp döşün,
Seniň duluňa-da ätläp başlaýar.
Soň weli dieňok:
«Meniň nä işim!»

Gurhanda: «Magşarda gopup harasat,
Asman-ýer çöwrüljek!» diýilýämişin,
Ýer çöwrülmez. Birden çöwrüläýse-de,
Ýeri çöwürjek zat:
«Meniň nä işim!»
***
Kerim Gurbannepesow, "Ömür", Sah. 64-66

ARŞYŇ ÜSTÜNDE GEÇEN PRES-KONFERENSIÝA

Ýaradan ýaradyp ilkinji Aty,
Çagyrdy ullakan pres-maslahat.
Maslahata geldi ähli haýwanat.
Haýwanlaň şu günki, ertirki bagty
Hakynda söz sözläp tutuş bir sagat,
Ýüz ýylyň işinden berdi hasabat.

Soň diýdi: «Ene-de bir mesele bar.
Şony hem çözäýsek — maslahat tamam.
Gaty toýnaklylaň maşgalasyna
Goşulmaly şu gün täze bir haýwan».

Onýança-da kişňäp şol täze haýwan
Derwezeden girdi. Ony görende,
Maslahata gelen ýedi müň haýwan
Doňup galdy duran-duran ýerinde.

Gözüňe söwdügim, şeýle bir bedew:
Alkymy — daglaryň alkymy ýaly.
Ýakymy — bägüliň ýakymy ýaly.
Ýallary — hüýr gyzlaň çokuly ýaly.
Guýrugy — maýsanyň tolkuny ýaly,
Akyly — dananyň akyly ýaly.

«Ynha indi her kim näme islese Aýdybersin!
—diýip, gobsundy
rahman— Kemçiliksiz zady ýaradaýmak kyn,
Entegem ýetmezi bolmagy ahmal...»

Hemmelerden ozal söz alyp Eşek,
Ýaradana bakyp, eýledi tagzym:
«Juda ajap haýwan ýasapsyň, taňrym,
Ýöne hasam beter ajap bolardy
Bili bir azajyk bolaýsa ýogyn,
Gulagam azajyk bolaýsa uzyn.
Ýogsa göwre uly, gulagam kiçi...
Diýmek, formasyna ters gelýär mazmun»

Soň Geçi mäledi: «Ýa perwerdigär,
Beýle ajap haýwan älemde seýrek.
Bu ýöne haýwan däl, duran bir melek.
Ýöne weli özüň hudaýam bolsaň,
Entek bir tarapyn edipsiň telek:
Eňegi-hä köse, kellesem kelek.
Muňa bir şah bilen Bir sakgal gerek!»

Replika berdi erkejik towşan:
«Abat günümizi etmäliň bibat.
Şahynyň ýoklugy örän gowy zat.
Şu göwresi bilen şahy hem bolsa,
Biziň hemmämizi gyrar zaluwat!»

Hudaý bir ýylgyrdy.
Ondan bihabar,
Iň soňky hatardan bögürdi Öküz:
«Ýa ýaradan, seniň keramatyňa
Bolmandym, bolamok, bolmanam müňkür.
Gulagy-da ajap, alny-da ajap,
Guýrugy-da ajap, ýaly-da ajap,
Ýöne weli kişňemegiň deregne
Molaýsa, ajabyň ajaby boljak!»

Ýene bäş-on haýwan çykyp sözledi,
Biri eýle diýdi, birisi beýle,
Sagadyna bakyp diýdi Ýaradan:
«Belki, çekişmäni jemlärsiň Düýe!»

Buýsanyp özüniň ululygyna,
Biperwaý gäwüşäp, diýdi ol:
«Ýa reb, Aýdylan zatlaryň bary biderek.
Oňa ne şah gerek, ne uzyn gulak,
Ne-de sakgal gerek, ne-de molamak —
Bary-ýogy oňa bir örküç gerek!»

Hudaý ýylgyrmadam,
Gaharlanmadam.
Ýerinden turdy-da diýdi: «Wessalam,
Indi şunuň bilen maslahat tamam.
Örän köp peýdaly zatlar aýtdyňyz,
Sag boluň. Nazarda tutaryn hökman».

Nazarda tutupmy ýa-da tutmanmy —
Ol maňa-da aýan,
Size-de aýan.
-===-
Sah. 180-182
Kerim Gurbanepesow
“Ömür”, Aşgabat 1975.